Đồng Hãng khi còn bé đã được gọi là thần đồng, gia cảnh nghèo khó không có đủ tiền ăn học nên phải vừa học vừa làm thuê. Bấy giờ, có ông phú hộ nuôi thầy đồ dạy học cho con, Hãng đến xin phụ việc và học nhờ. Một hôm, thầy đồ sai học trò xuống bếp châm đóm. Tới bên chảo tôm, nhìn quanh chẳng thấy ai, bụng lại đói, Đồng Hãng thò tay lấy một con ăn.


Hành động này bị con gái phú hộ trông thấy. Xấu hổ quá, cậu học trò ấp úng, xin cô đừng mách thầy. Cô gái đưa ra vế đối với điều kiện nếu đối được mới tha: “Hà tài hũ trung bị hoàng bào cúc cung như dã (Con tôm ở trong nồi, mặc áo vàng coi bộ khúm núm).


Đồng Hãng thấy vế đối khó, bí quá chưa nghĩ ra bèn lấy cớ mang đóm lên cho thầy xong sẽ đối. Lên nhà, thầy đồ lại sai ra giếng lấy nước để mài mực. Khi cúi xuống múc nước, chàng trai thấy có con ếch thì nảy ra ý hay liền vào bếp đối: “Oa tàng tỉnh để quải thanh y, mỹ mục miện hề” (Con ếch ở dưới giếng, mặc áo xanh, mắt liếc đẹp thay).


Câu đối vừa tả về con ếch nhưng lại có ý khen cô gái xinh đẹp mặc áo xanh. Thấy cậu học trò có tài, cô gái đem chuyện nói với cha. Phú hộ mến tài của Đồng Hãng, ngỏ ý nuôi ăn học và nhận làm con rể. Từ đó, Đồng Hãng không phải lo làm việc, chỉ chuyên tâm học hành.


Theo sách “Công dư tiệp ký”, từ nhỏ Đồng Hãng đã nổi tiếng có tài văn chương cùng tính khí ngang tàng, kiêu ngạo. Dinh quan Thừa ty đóng tại Phao Sơn, một hôm ông đến trước dinh đánh trống, quan nha nghĩ có việc công, khăn áo chỉnh tề kéo cả, thấy chỉ có một người học trò liền hỏi tại sao đánh trống? Ông đáp: Kẻ hàn sĩ muốn xin bữa cơm, sợ khó nói được đến nơi nên đánh trống để quan nha đều ra công đường, xin ăn cho tiện.


Quan Thừa ty nói: Anh đã là học trò, ta ra một đầu đề, làm được ta sẽ cho tiền cho gạo. Ông đáp: Trăm đầu đề thì làm chứ một đầu đề thì không làm. Quan Thừa ty ra đầu đề, ông ngoáy bút thành văn khiến người ra đầu đề không kịp. Trong chốc lát, trăm bài đã làm xong, lời thơ đẹp đẽ, quan nha tấm tắc khen rồi tặng 5 quan tiền và một thúng gạo.


Giai thoại còn kể rằng, khoa trước đi thi ông khoe thế nào cũng đỗ. Lúc đóng quyển, ông xin bố vợ giết một con bò, cho người làm cán cờ đón vinh quy. Đến kỳ đệ nhất, trong đầu đề có câu chưa rõ lời ra sao nên ông không làm mà bỏ ra ngoài.


Bên cạnh có một lão nho thấy lạ, hỏi tại sao? Ông nói thật là chưa rõ nghĩa, ông cụ đáp: Lão tuy già nhưng câu này còn nhớ, để lão đọc cho nghe. Đồng Hãng ngắt lời: Há lại có người đầu thiên hạ mà theo người khác ăn cắp chữ hay sao?


Khoa sau vào kỳ đệ nhất, ông lại oang oang nói: Khoa này ai mà ra được đầu đề hiểm hóc đến nỗi Đồng Hãng này không nhớ được mới thật là giỏi. Khoa này là khoa Kỷ Mùi triều Mạc, vì cậy tài kiêu ngạo nên ai cũng ghét.


Vào thi Đình, văn đáng đỗ Đệ nhất giáp cập đệ nhưng bị đánh xuống Đệ nhị giáp. Ông làm quan đến chức Công bộ Thượng thư, Thừa chính sứ. Đời Lê trung hưng, ông quy thuận vua Lê, được lưu dụng theo tước cũ.


Giai thoại kể rằng, Đồng Đắc là em trai Đồng Hãng, tài không bằng, học lực cũng kém hơn. Có lần vợ Đồng Đắc cùng ngồi ngang hàng với vợ Đồng Hãng. Bố chồng trông thấy khuyên rằng: Chồng nó là ông nghè, chồng mày chỉ là anh tú tài sao lại cùng ngồi như vậy? Vợ Đồng Đắc về nói với chồng: Anh không học đến đậu Tiến sĩ, tôi sẽ không làm vợ anh nữa.


Nhân lúc nhàn rỗi, Đắc hỏi anh: Như em liệu có học được không? Đồng Hãng đáp: Tiến sĩ như anh có ít, ở trong triều thảy đều như chú mà thôi. Đồng Đắc bèn tiếp tục dùi mài kinh sử, đến khoa Mậu Thìn năm Hồng Phúc thứ 7 cũng đỗ Tiến sĩ, được liệt vào hàng phú quý hiển đạt, làm quan đến chức Hộ bộ Thượng thư, Đô cấp sự trung.


Đồng Bá Tuyến (tổng hợp)