Ở làng Châu, xã Ngô Xá (nay là xã Cao Xá), họ Đồng đã tới định cư từ lâu đời, có một khu nghĩa trang trên một quả đồi, nơi đó có 3 mộ tổ và có trên 100 ngôi mộ, không biết từ thời nào, các cụ đã xây Nghè (một kiểu Từ Đường) để thờ phụng tổ tiên và vùng đất đó đã thành tên là “Bãi Đồng Nghè”.


Sau khi cuộc khởi nghĩa Yên Thế thất bại, Nghè đã bị phá (nay vẫn còn gạch ngói vỡ). Trước đây, hàng năm con cháu họ Đồng lấy ngày 22 tháng Chạp làm ngày giỗ tổ, các gia đình mang cỗ bàn ra bãi chạp để cúng tổ và cùng nhau ăn uống tại đó.


Lịch sử đã ghi nhận trong cuộc khởi nghĩa Đại Trận (1870-1875) của Đồng Văn Trung (làng Châu, Ngô Xá) làm Trung quân Chánh Đề đốc trong cuộc chống thổ phỉ Tầu 20 năm (1862-1882), cụ Chánh Văn (có ý kiến là họ Đồng, có ý kiến là họ Nguyễn) cùng cụ Quản Hương (Đồng Văn Hương) đã tổ chức dân binh lập làng chiến đấu, đánh nhiều trận với giặc Tầu để bảo vệ xóm làng, trong cuộc khởi nghĩa Yên Thế nhiều cụ đã tham gia nghĩa quân như cụ Đồng Văn Bốc (được xã Dương Sơn tôn là Tiên Chỉ), cụ Đồng Văn Đích, Đồng Văn Tín, Đồng Văn Sênh, Đồng Văn Chinh…


Cũng cần nói thêm: Họ Đồng ở làng Châu, là một làng có truyền thống thượng võ, ở đây đã có cuộc khởi nghĩa Quận Tường (1862-1874) là một trong những làng kiên cường chống thổ phỉ Tàu (1862-1882), một làng căn cứ của cuộc khởi nghĩa Yên Thế (1884-1913). Chính vì vậy, làng Châu đã nhiều lần bị triệt hạ (đa số là người họ Đồng) phải chạy sang làng khác, huyện khác cư trú.


Họ Đồng trước đây có nhà thờ họ bằng đá, cùng với nghè họ Đồng ở Đồng Nghè như trên đã nói nhưng do những biến động của lịch sử, nên đều đã bị phá hủy.

Sau này, năm 2000 và năm 2005, Nhà thờ được dòng họ cho xây dựng lại (58 m2) trên nền của nghè cũ của Đồng Nghè, với diện tích đất 2215m2 (Đất đã được UBND huyện Tân Yên cấp sổ đỏ năm 2009). Các lần trùng tu xây dựng (Năm 2006- 2007, năm 2013 xây nhà Bái đường rộng rãi, khang trang).


Các ngày giỗ tổ:

Đời thứ nhất có 3 cụ tổ: Phúc Hiền, Phúc Huy, Phúc Quang mộ ở Bãi Chạp - Đồng Nghè. Giỗ tổ ngày 22 tháng Chạp.

Các đời tiếp theo không còn tư liệu, ngành trưởng chỉ còn ghi chép lại được những ngày giỗ các cụ (xếp theo tháng để dễ nhớ ngày giỗ) nên không nhớ rõ các cụ thuộc đời nào.


Đến nay, dòng tộc họ Đồng làng Châu có 11 đời, với hơn 200 suất đinh, trên tổng số gần 400 nhân khẩu, sinh sống tập trung chủ yếu ở làng Châu (nay là Hà Am, Châu Nghè, Châu Lời) thuộc xã Cao Xá và xã An Dương.


Trải qua quá trình hình thành và phát triển, con cháu trong dòng họ đã tiếp nối truyền thống của cha ông để lại, tương thân tương ái, đoàn kết giúp đỡ, đùm bọc lẫn nhau. Con em trong dòng họ luôn phấn đấu học tập và công tác tốt, đến nay, dòng họ đã có nhiều cá nhân tiêu biểu giữ nhiều chức vụ quan trọng và có nhiều đóng góp có ích cho xã hội và đất nước.


Thời kỳ trước cách mạng Tám, 4 cụ đã làm lý trưởng là các cụ Phúc Vinh, cụ Phúc Di, cụ Phúc Thịnh (Đồng Văn Hanh) và cụ Đồng Văn Chinh, cụ Đồng Văn Giang là Tổng Đoàn, cụ Đồng Văn Đựng làm Phó lý, cụ Đồng Văn Cốc làm thư ký hộ lại, cụ Đồng Văn Lãng làm thầy đồ dạy chữ Hán…

Nhìn lại tổng quát các thời kỳ này, có thể thấy các cụ trong dòng họ luôn hướng về chính nghĩa, với các hoạt động xã hội các cụ luôn giữ những vị trí nòng cốt ở làng xã, tuy không giàu những các cụ luôn biết làm việc nghĩa. Họ Đồng làng Châu có 6 Liệt sĩ chống Pháp và chống Mỹ.


Thời kỳ kháng chiến chống Pháp, chống Mỹ có ông Đồng Văn Đạo, nguyên Chủ tịch UBND huyện Tân Yên, Ủy viên Thư ký HĐND kiêm Chánh Văn phòng UBND tỉnh Hà Bắc; Ông Đồng Văn Cảnh, nguyên Phó trưởng Phòng lâm nghiệp huyện Tân Yên; Ông Đồng Văn Cốc, Chủ tịch Mặt trận xã Cao Xá (1968-1973); Ông Đồng Văn Phiên đi bộ đội từ 1945 - 1972 mang quân hàm Trung tá; Ông Đồng Văn Tàm, nguyên Trạm trưởng Trạm Y tế xã Cao Xá; Ông Đồng Văn Đào, nguyên Trưởng phòng khám Bệnh viện Việt Xô; Ông Đồng Văn Trung, Phó Chủ nhiệm Ủy ban Kiểm tra Huyện ủy Tân Yên; Nhà thơ Đồng Thị Chúc; Ông Đồng Văn Hiếu, Phó Giám đốc Xí nghiệp gỗ trụ mỏ Đông Bắc; Ông Đồng Văn Đạc, nguyên Trưởng Đài truyền thanh huyện Tân Yên; Thượng tá Đồng Khánh Vinh, nguyên Chủ nhiệm Ban Quân Y, Chủ tịch Hội nạn nhân chất độc Dioxin tỉnh Bắc Giang; Dược sĩ Đồng Văn Sơn, nguyên Giám đốc Chi nhánh Công ty CP Dược phẩm Bắc Giang tại Tân Yên; Ông Đồng Văn Chì, nguyên Hạt trưởng Hạt giao thông; Trung tá công an Đồng Khánh Xuân (Trưởng tộc); Doanh nhân Đồng Văn Nhất, nguyên Giám đốc Công ty Thực phẩm Tây Nam Bộ...


Thời kỳ đổi mới cho đến nay, dòng tộc họ Đồng làng Châu có 1 Tiến sĩ, 7 Thạc sĩ, 6 Trung tá, thượng tá, thiếu tá quân đội và công an; 80 kỹ sư, cử nhân. Tiêu biểu như: TS.LS Đồng Xuân Thụ, hiện là Tổng Biên tập Tạp chí Môi trường và Đô thị Việt Nam; Thượng tá Đồng Thị Ánh Vân, hiện đang công tác tại Công an thành phố Hà Nội (Có chồng là Phó Giáo sư,Tiến sĩ, Thiếu tướng Phan Xuân Tuy, Giám đốc Học viện Chính trị Công an Nhân dân, Bộ Công an); Thạc sĩ Đồng Văn Thức, hiện công tác tại Tổ chức Unicef (Quỹ Nhi đồng Liên hiệp quốc); Bác sĩ, Thiếu tá Đồng Thị Hưng, hiện đang công tác tại Bệnh viện Quân đội 354 (Đồng Thị Hưng cũng là nữ quân nhân họ Đồng đầu tiên được cử tham gia lực lượng gìn giữ hòa bình Liên hợp quốc (UNMISS) tại Nam Su Dan năm 2020; Doanh nhân Đồng Xuân Anh… Ngoài ra còn có một số cá nhân khác đảm nhiệm nhiều chức vụ ở nhiều lĩnh vực khác.


Đồng Khánh Xuân

Trưởng tộc